Στα πενήντα χρόνια της ζωής του, το ελληνικό Σύνταγμα έχει αναθεωρηθεί τέσσερις φορές. Οι σημαντικότερες αναθεωρήσεις υπήρξαν εκείνες του 1986 και του 2001. Οι αναθεωρητικές πρωτοβουλίες, ωστόσο, συχνά προσπίπτουν στον σκόπελο της ίδιας της διαδικασίας αναθεώρησης που προβλέπεται στο Σύνταγμα και η οποία δεν του επιτρέπει να εκσυγχρονιστεί εύκολα.
Τα τελευταία ιδίως χρόνια εκφράζεται στον δημόσιο διάλογο έντονη δυσφορία για τον παρωχημένο χαρακτήρα ορισμένων συνταγματικών διατάξεων, επιχειρείται δε ενίοτε η ερμηνευτική παράκαμψη ή καταστρατήγησή τους. Εν τούτοις, τέτοιες προσεγγίσεις –όσο επιθυμητές και αν είναι de constitutione ferenda– υπονομεύουν τη δημόσια πίστη στο κανονιστικό περιεχόμενο του Συντάγματος, τη στιγμή που η ενδεδειγμένη οδός είναι εκείνη της συνταγματικής αναθεώρησης.
Το πρόβλημα, όμως, είναι ότι ακριβώς το Ελληνικό Σύνταγμα ανήκει στα λεγόμενα αυστηρά Συντάγματα, σε αντίθεση με άλλα ευρωπαϊκά που δεν έχουν τέτοιο αυστηρό χαρακτήρα. Η αναθεώρηση του Συντάγματός μας υπόκειται, κατά το άρθ. 110 Συντ., σε ιδιαίτερα αυστηρούς διαδικαστικούς περιορισμούς, με κυριότερους την ανάγκη υπερψήφισης μιας προς αναθεώρηση διατάξεως από δύο Βουλές με παρεμβολή εθνικών εκλογών –σε μία (οποιαδήποτε) εκ των δύο ψηφοφοριών, μάλιστα, απαιτείται αυξημένη πλειοψηφία 180 βουλευτών– και τη δυνατότητα εκκίνησης νέας αναθεωρητικής διαδικασίας μόνο μετά την παρέλευση πενταετίας από την ολοκλήρωση της προηγούμενης. Το αυστηρό αυτό πλαίσιο δυσχεραίνει σημαντικά πρωτοβουλίες εκσυγχρονισμού του καταστατικού χάρτη της χώρας και λειτουργεί συχνά σαν τροχοπέδη για νομοθετικές πρωτοβουλίες με προοδευτικό πρόσημο, οι οποίες μπορεί να τυγχάνουν ήδη κάποιας ευρείας πολιτικής και κοινωνικής στήριξης – όπως λ.χ. η ίδρυση ιδιωτικών πανεπιστημίων (βλ. άρθ. 16 Συντ.). Γι’ αυτό και, κατά τη γνώμη μου (όπως και αρκετών άλλων συναδέλφων), σε τυχόν επικείμενη πρωτοβουλία για την αναθεώρηση του Συντάγματος θα πρέπει να εξετασθεί και το ενδεχόμενο αναθεώρησης του ίδιου του άρθ. 110 Συντ.
Κατ’ ορθή γνώμη, υφίστανται πράγματι κάποια περιθώρια τροποποίησης της ίδιας της διαδικασίας αναθεώρησης, που θα την καθιστούσαν κάπως πιο ευέλικτη (ενδεικτ. Ξ.Κοντιάδης, σε: Σπ.Βλαχόπουλο/Ξ.Κοντιάδη/Γ.Τασόπουλο, ΕρμΣυντ, άρθ. 110 αρ. 42 επ., όπου και αναφορά, πάντως, σε αντίθετες απόψεις στη θεωρία). Θα μπορούσαν εδώ να προταθούν δύο τέτοιες παρεμβάσεις: (α) Κατάργηση της προϋπόθεσης της παρέλευσης πενταετίας από την προηγούμενη αναθεώρηση ή, έστω, ρητή πρόβλεψη περί ισχύος της προϋπόθεσης αυτής μόνο για τις προσφάτως αναθεωρηθείσες διατάξεις – όπως ήδη με βάση το ισχύον άρθ. 110 Συντ. έχει υποστηριχθεί ερμηνευτικά, μεταξύ άλλων, από τους Στ.Τσακυράκη και Π.Παραρά. (β) Κατάργηση της παρεμβολής του εκλογικού σώματος, έτσι ώστε η αναθεωρητική διαδικασία να αρχίζει και να ολοκληρώνεται μέσα σε μία βουλευτική περίοδο, κατά βάσιν δηλαδή εντός τετραετίας [μολονότι αντίστοιχη πρόταση έχει κατατεθεί επανειλημμένα (1985 και 2018), εδώ εκφράζονται έντονες ενστάσεις στη θεωρία, βλ. κυρίως Ε.Βενιζέλο, Μαθήματα ΣυντΔικ, σ. 54-55]. Και πάλι, ωστόσο, θα πρέπει να απαιτούνται εδώ δύο ψηφοφορίες, η μία εξ αυτών με αυξημένη πλειοψηφία (λ.χ. 180 ή 200 βουλευτών) και με κάποια χρονική απόσταση μεταξύ τους (έτσι και Κοντιάδης, όπ.π., βλ. επίσης άρθ. 90 της ακαδημαϊκής πρότασης για «Ένα καινοτόμο Σύνταγμα»). Η χρονική αυτή απόσταση, που θα μπορούσε λ.χ. να σημαίνει ότι η δεύτερη ψηφοφορία θα πρέπει να γίνεται στην επόμενη τακτική σύνοδο της Βουλής, θα λειτουργεί ως μία αναγκαία προθεσμία αναστοχασμού ή πρόσθετης πολιτικής-κοινοβουλευτικής διαβούλευσης. Με βάση την πρόταση αυτή, η επίτευξη ευρειών συναινέσεων θα παραμείνει το κύριο ζητούμενο, ενώ παράλληλα θα επιταχυνθεί σημαντικά η όλη διαδικασία.
Ύστερα από 50 χρόνια δημοκρατικής ομαλότητας, νομίζω ότι η αναθεώρηση του άρθ. 110 Συντ. θα πρέπει να τεθεί πλέον επί τάπητος. Ένας μετριασμός του αυστηρού χαρακτήρα του Συντάγματος, ως προς τις διαδικαστικές προϋποθέσεις της αναθεώρησης, θα επιτρέψει μελλοντικά στο Σύνταγμα και τη χώρα να προσαρμόζονται ευχερέστερα στις σύγχρονες εξελίξεις και ανάγκες.
[Δημοσιεύτηκε στην εφημ. Τα Νέα του Σαββατοκύριακου 7-8.6.25]